Historia

Dzieje Konina liczą ponad 700 lat i od zarania związane były z położeniem przy przeprawie przez Wartę, łączącej już w starożytności szlaki handlowe. Na tej podstawie wysunięto hipotezę, że rejon Konina był w pierwszych wiekach naszej ery jednym z punktów etapowych szlaku bursztynowego, identyfikowanym hipotetycznie z miejscowością Setidava (Getidava), wspomnianą przez Ptolemeusza, aleksandryjskiego geografa z II w. n.e.

Nie zachował się dokument lokacyjny, najprawdopodobniej utracony już w trakcie najazdu krzyżackiego w 1331 r. Brak tegoż dokumentu jest od dawna przyczyną naukowego dyskursu dotyczącego daty nadania Koninowi praw miejskich. Najpóźniejsza chronologicznie i niekwestionowana pisemna informacja potwierdzająca dokonanie reformy miejskiej pochodzi z 1293 r., przyjętym oficjalnie jako symboliczna data nadania praw miejskich. Należy jednak przypuszczać, ze reforma miejska nastąpiła przed 1284 r., a w każdym razie miała miejsce w okresie po 1257, a ostatecznie przed 1293 r.

W połowie XIII w. koniński zespół osadniczy składał się z osady na prawie polskim (znajdującej się na terenie obecnej podmiejskiej wsi Stare Miasto) i gródka drewniano - ziemnego wraz z rozwijającym się podgrodziem, strzegącego przeprawy przez Wartę. Reforma miejska zbiegła się ze znacznymi zmianami fizjograficznymi w dolinie Warty, co w połączeniu ze zniszczeniami dokonanymi w czasie najazdu krzyżackiego w 1331 r., ostatecznie przesądziła o przeniesieniu osadnictwa miejskiego na kępę warciańską, stanowiącą współcześnie centrum konińskiej Starówki.

Tutaj za rządów Kazimierza Wielkiego wzniesiono zamek, który wchodził w skład wewnętrznej linii obronnej państwa, osłaniającej połączenia komunikacyjne Wielkopolski z Małopolską i tereny położone na lewym brzegu Warty przed zagrożeniem krzyżackim. Równolegle z zamkiem powstało miasto w pierwotnym, dostosowanym do warunków naturalnych, układzie przestrzennym

Na przełomie XIII/XIV w. Konin stał się ośrodkiem administracyjnym, początkowo alternatywnym dla Lądu jako siedziby kasztelani. Za panowania Kazimierza Wielkiego został siedzibą powiatu sądowego, wchodzącego w skład województwa kaliskiego.

Brak najazdów i wojen w dobie późnego średniowiecza i renesansu sprzyjały rozwojowi miasta. W latach 1572-1573 na zamku konińskim rezydował biskup Walencji Jan Montlac, przybyły do Polski po śmierci Zygmunta Augusta w celu popierania elekcji Henryka Walezego na tron Polski.

W okresie odrodzenia działał urodzony w Koninie Jan Zemełka (Zemelius), doktor filozofii i medycyny, fundator dwóch katedr dla Uniwersytetu Krakowskiego: botaniki lekarskiej i anatomii lekarskiej.

Rozwój miasta został zahamowany w XVII stuleciu przez klęski elementarne i zniszczenia wojenne z doby potopu szwedzkiego. Na zamku konińskim Karol Gustaw zatwierdził 24 sierpnia 1655 r. akt kapitulacji pod Ujściem. Niespełna rok później szwedzki garnizon został oblężony przez wojska polskie, a w toku walk znacznemu zniszczeniu uległ zamek i pożar prawie doszczętnie strawił miasto.

Na ponad sto lat Konin pogrążył się w gospodarczym i demograficznym regresie. W trakcie wojny północnej w 1707 r. dalszemu zniszczeniu uległ zamek i część odbudowanego miasta. Zamek popadł w ostateczną ruinę i nie podjęto już jego renowacji.

Ważnym wydarzeniem w dziejach XVIII-wiecznego miasta było powstanie gminy żydowskiej, gdyż w średniowieczu Konin należał do tych miast królewskich, w których Żydom nie wolno było się osiedlać. Ludność starozakonna osiedlała się na terenach podzamkowych (rejon obecnego Placu Zamkowego), tworząc w ten sposób zręby dzielnicy żydowskiej w Koninie.

W latach 1792 – 1806 Konin znajdował się pod zaborem pruskim w obrębie prowincji Prus Południowych, a w okresie Księstwa Warszawskiego miasto należało do powiatu konińskiego w departamencie kaliskim. W 1793 r. Konin zamieszkiwało 780 osób, z tego ponad 200 pochodzenia żydowskiego. Natomiast osób wyznania protestanckiego było zaledwie 5. W mieście znajdowało się wówczas 165 domów, w tym tylko jeden murowany.

Po roku 1815 Konin znajdował się w granicach Królestwa Polskiego. Początkowo należał do województwa kaliskiego, a w latach 1837-1844 do guberni kaliskiej. W okresie od 1844 do 1866 r. do guberni warszawskiej, a następnie ponownie do guberni kaliskiej.

W ramach podziału administracyjnego Królestwa Polskiego był miastem powiatowym i jednocześnie siedzibą władz obwodu, rozległej jednostki administracyjnej rozciągającej się od rejonu miast: Pyzdry i Słupca na zachodzie, po Koło na wschodzie oraz Rychwał, Tuliszków, Władysławów na południu i miasteczek Skulsk oraz Wilczyn na północy. Z racji pełnionej funkcji ośrodka administracyjnego Konin zajmował szczególną pozycję pośród 16 ośrodków miejskich leżących na terenie obwodu, co sprzyjało rozwojowi miasta w czasach zaboru rosyjskiego. Po reformie administracyjnej Królestwa dokonanej w 1867 r. Konin pozostał miastem powiatowym i centrum administracyjnym nowego, znacznie pomniejszonego powiatu konińskiego. W skład powiatu wchodziło początkowo 6 miast oraz 12 gmin wiejskich. Po zakończeniu w 1870 r. reformy miejskiej status miasta zachował jedynie Konin, a pięć pozostałych ośrodków miejskich przekształcono w tzw. osady. Od czasu powstania styczniowego miasta stało się siedzibą stałego rosyjskiego garnizonu wojskowego.

Zmiany zachodzące w rolnictwie regionu po reformach uwłaszczeniowych spowodowały powstanie kilku niewielkich zakładów przemysłowych branży metalowej (produkujących maszyny i narzędzia rolnicze) oraz rolno-spożywczej.

W XIX w. Konin stal się miastem wielu kultur i religii. Obok Polaków zamieszkiwali w nim Żydzi, Niemcy i Rosjanie. Na przestrzeni tegoż stulecia sukcesywnie wzrastała liczba ludności. W 1817 r. w Koninie zamieszkiwało 2456 osób, w 1860 r. miasto liczyło 5975 osób ludności stałej, a w 1901 r. – 7714. Nastąpił również rozwój przestrzenny i zmienił się obraz architektoniczny miasta. W 1817 r. było w Koninie 257 domów, z tego zaledwie 19 murowanych, a w 1883 r. 338 domów, w tym 176 murowanych i 162 drewniane.

Po wybuchu I wojny światowej miasto znalazło się pod okupacją niemiecką. W nowym podziale administracyjnym, utworzonego w 1915 r. Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego, Konin stał się siedzibą władz obwodu, obejmującego dotychczasowy powiat koniński i słupecki. Wprowadzony przez okupanta ustrój administracyjny znacznie zwiększał samodzielność miasta w stosunku do czasów zaboru rosyjskiego, reaktywując m.in. ideę samorządu.